Hội chứng hoa tulip và cơn sốt lan đột biến

"Những ảo tưởng phổ biến và sự điên rồ của đám đông" là cuốn sách kinh điển mà bất cứ nhà đầu tư nào cũng cần đọc của Charles Mackay viết năm 1841, đã mô tả không thể nào chi tiết hơn cơn cuồng loạn hoa tulip năm 1633-1637. Sau này cơn cuồng loạn hoa tulip được dựng thành phim có tên là “Tulip Fever” (2017). Khán giả xem phim hẳn sẽ vô cùng ngạc  nhiên, tại sao người ta có thể bán cả gia tài chỉ để đổi lấy mấy mầm cây hoa mong manh như vậy. Liệu cơn sốt hoa lan đột biến tại Việt Nam gần đây có tương tự cơn sốt hoa tulip gần 400 năm trước không, liệu kết cục của 2 thú chơi có giống nhau không.

Sở giao dịch Chứng khoán Amsterdam là sàn giao dịch chứng khoán theo mô hình hiện đại lâu đời nhất thế giới. Trước đó, các sàn chỉ giao dịch hàng hoá như lúa mì, cà phê, dầu cá voi… dưới dạng hợp đồng tương lai. Hà Lan là đất nước có thị trường chứng khoán phát triển lâu đời nhất thế giới. Cơn sốt giá hoa tulip nửa đầu thế kỷ XVII tại đất nước này cũng là sự kiện là bong bóng tài sản đầu tiên trên thế giới được ghi nhận.

Giới nhà giàu tại Hà Lan bắt đầu nhập từ Ottoman những mầm tulip đầu tiên từ những năm 1559. Những bông hoa này nhanh chóng được giới quý tộc Hà Lan và Châu Âu ưa thích.

Còn tại Việt Nam, người Việt đã có câu "vua thưởng lan, quan thưởng trà". Giới chơi lan xưa kia là các bậc vua quan, nho gia và họ luôn quan niệm về loài phong lan này tượng trưng cho người quân tử “Quân tử chi lan”.

Từ thú chơi đến kênh “đầu tư”

Giới quý tộc Châu Âu cũng không thể ngờ hơn 80 năm sau, loài hoa chỉ để ngắm này tạo thành cơn sốt khuynh đảo cả lục thời đó, khiến hoạt động kinh tế đình trệ. Hiệu ứng đám đông diễn ra, ngay cả những người đầu tiên mang Tulip về cũng không thể dừng lòng tham.

Không chỉ giới quý tộc, thương nhân, mà cả thợ thủ công, người nông dân, thợ làm bánh… đều đổ xô đi mua củ tulip. Sáng mua, chiều bán, siêu lợi nhuận. Những cành hoa Tuilip hiếm có (đột biến), được bán với giá lên tới 5.500 florins, tương ứng với 540.000 USD (ngày nay). Câu chuyện cười ra nước mắt về cơn sốt khi ấy là có người thuyền trưởng tưởng củ hoa Tulip là củ hành tây, và dùng nó cho bữa trưa. Khi ông phát hiện ra thì không thể bồi thường được cho người chủ hàng và bị tống giam, do “củ hành” đó còn có giá trị hơn tất cả hàng hóa trên thuyền của ông.

Quay lại hiện tại, thời gian gần đây, giới chơi cây cảnh Việt Nam liên tục sững sờ với hàng hoạt vụ mua bán hoa lan đột biến công bố với giá trị rất lớn. Từ lâu hoa lan với vẻ đẹp mong manh đã là thú chơi của nhiều người yêu cây cảnh, nhưng không có mức giá giật mình. Cơn sốt lan cũng không phải chỉ mới bắt đầu từ năm 2020, mà những năm trước đây 2016-2018 đã có thời kỳ giới chơi cây săn lùng những lan đột biến, hiếm có. Phần nào cũng giống giới quý tộc và thương nhân Hà Lan thế kỷ 17 săn lùng các loài hoa tulip độc đáo.

Đầu năm 2020, khi đại dịch nổ ra, thị trường bỗng xuất hiện nhiều giao dịch “khủng” với quy mô hàng tỷ đồng. Không chỉ lan đột biến, mà cả các kie con (là các mầm non được phát triển từ những mắt ngủ trên cây mẹ) cũng được giao dịch với giá không tưởng.

Nhà nhà trồng hoa, người người mua bán hoa lan

Một bộ phận những người chơi cây cảnh và cả người ngoại đạo khi thấy giá tăng, cũng tham gia vào thị trường. Họ mua các kie con về để trồng và chăm sóc, với kỳ vọng khi ra hoa sẽ là loại đột biến, hiếm có, và có thể bán được giá cao để thu hồi vốn mua cây mẹ và chốt lời.

Xét từ góc nhìn kinh tế học, hoa lan dù hiếm đến đâu, cũng sẽ có lúc có đơn vị có thể nhân giống, và tăng lượng cung trên thị trường, từ đó sẽ không còn khan hiếm nữa. Câu hỏi được đặt ra ở đây là liệu có hành động “thổi” giá lan để trục lợi, và có thể cũng được đối cháy lên bởi “hiệu ứng đám đông” và sự sợ hãi sẽ bỏ lỡ cơ hội làm giàu (Fear of Missing Out). Đặc biệt khi các ngành kinh doanh khác đang gặp khó khăn từ đại dịch COVID-19.

Bong bóng sụp đổ

Khi giá đang lên, dù đó là hoa tulip, vàng, bitcoin, chứng khoán hay hoa lan thì ai cũng say men chiến thắng. Những người đầu tiên bán ra khi nhận ra rằng, tulip dù rất đẹp cũng không thể tồn tại mãi, cây hoa cũng không thể nuôi sống gia đình bằng vẻ đẹp mong manh chỉ để ngắm. Chỉ số Tulip Index tăng từ 1 lên hơn 200 điểm trong vòng chưa tới ba năm, đã tạo nên rất nhiều người giàu ảo, khi nghĩ rằng tài sản của mình, tính bằng những củ hoa đang có giá cao hàng trăm lần sau ba năm.Hàng trăm nghìn người Hà Lan chợt nhận ra họ trắng tay, khi đổi hết tiền bạc để lấy những củ hoa, cây hoa. Người người đua nhau cắt lỗ, bán tống bán tháo, bất cứ giá nào, nhưng người mua bỏ cọc, hủy giao kèo và dần biến mất, nhà đầu tư hội họp và yêu cầu Sở giao dịch Amsterdam và chính quyền can thiệp. Nhưng chẳng có tòa án nào đứng ra phân xử khi các thẩm phán nghĩ rằng người mua và người bán đều chủ động tham gia vào canh bạc này.

Bài học lịch sử

Nhìn cánh đồng hoa nổi tiếng Keukenhof, với 4,5 triệu bông từ hơn hơn 1.600 loại khác nhau, ai có thể nghĩ với thời giá của 1 củ Tulip 5.500 florins năm 1636; thì cả cánh đồng Keukenhof có giá trị như GDP của Pháp hiện tại. Còn với giá lan cao đến mức không tưởng như các bài báo gần đây là thật, thì có lẽ GDP của Việt Nam sẽ tăng trưởng với tốc độ cao hơn rất nhiều so với thực tế. Như châm ngôn của Triết gia George Santayana “Những kẻ mà không thể nhớ được lịch sử, thì sẽ buộc phải lặp lại nó.” Vậy chúng ta có thể học được gì từ cơn sốt hoa tulip gần 400 năm trước.