Pháp luật và công nghệ: Từ xu thế đến nhu cầu thiết yếu
Trong bối cảnh công nghệ đang tái định hình từng ngóc ngách của đời sống xã hội – từ kinh tế, giáo dục cho đến quản trị công – ngành luật cũng đứng trước ngưỡng cửa của một cuộc chuyển mình mang tính cách mạng. Làm thế nào để pháp luật không chỉ theo kịp mà còn đồng hành và định hướng cho sự phát triển công nghệ? Đó là câu hỏi trung tâm được đặt ra tại Hội thảo khoa học “Pháp luật và công nghệ mới” do Trường Đại học Kinh tế – Luật, ĐHQG TP.HCM tổ chức mới đây.
Sự kiện đã quy tụ nhiều chuyên gia đầu ngành, nhà nghiên cứu và sinh viên luật để cùng thảo luận về vai trò của trí tuệ nhân tạo, mô hình sandbox và những định hướng mới trong đào tạo luật. Những góc nhìn đa chiều được chia sẻ không chỉ cho thấy nhu cầu cấp thiết phải đổi mới tư duy pháp lý, mà còn mở ra triển vọng xây dựng một hệ sinh thái pháp luật năng động – đủ linh hoạt để bao trùm công nghệ, và đủ vững chắc để bảo vệ công lý.
Phát biểu khai mạc, PGS.TS Lê Vũ Nam – Phó Hiệu trưởng Trường ĐH Kinh tế – Luật, ĐHQG TP.HCM – khẳng định rằng sự tích hợp giữa công nghệ và pháp luật không còn là lựa chọn mà là yêu cầu mang tính sống còn đối với ngành luật. Sự bùng nổ của công nghệ số đã tác động sâu sắc đến cấu trúc xã hội, cách thức quản lý nhà nước và hoạt động kinh doanh. Do đó, hệ thống pháp luật cần được cập nhật, thích ứng và phát triển song hành để đảm bảo công bằng, minh bạch và hiệu quả trong môi trường mới.
Theo ông Nam, Hội thảo khoa học với chủ đề "Ngành Luật và Công nghệ mới: Xu thế tất yếu trong đào tạo luật tại Việt Nam" diễn ra với mong muốn tìm hiểu và xây dựng những giải pháp khả thi để cải tiến giáo dục và đào tạo ngành luật tại Việt Nam, nhằm đáp ứng các yêu cầu mới của thị trường công nghệ hiện đại.
Hội thảo đưa ra những tham luận để thảo luận và trao đổi như “Trí tuệ nhân tạo (AI) tạo sinh và quyền tiếp cận công lý” qua phần trình bày của diễn giả PGS.TS. Đoàn Thị Phương Diệp (Trường ĐH Kinh tế – Luật, ĐHQG TP.HCM), TS. Dương Kim Thế Nguyên; Tham luận “Ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong hoạt động tư pháp thông qua trợ lý ảo tòa án nhân dân” được trình bày từ TS Huỳnh Phạm Duy Anh, ThS Phạm Thị Thục Anh (Trường ĐH Kinh tế – Luật, ĐHQG TP.HCM) và tham luận “Cơ chế thử nghiệm có kiểm soát theo quy định tại dự thảo luật công nghiệp công nghệ số” qua sự trình bày của diễn giả ThS. Luật gia Lưu Minh Sang (Trường ĐH Kinh tế – Luật, ĐHQG TP.HCM).
Trí tuệ nhân tạo tạo sinh: Đối tác hay thách thức của công lý?
Mở đầu Hội thảo, PGS.TS Đoàn Thị Phương Diệp trình bày tham luận mở đầu với nội dung về trí tuệ nhân tạo tạo sinh (Generative AI) – một công nghệ có khả năng tạo ra văn bản, hình ảnh, âm thanh và video hoàn toàn mới dựa trên dữ liệu đã học. Theo bà, AI tạo sinh không chỉ là công cụ hỗ trợ mà còn là một “đối tác trí tuệ” trong ngành luật, có thể góp phần nâng cao hiệu quả xét xử, tư vấn pháp lý, nghiên cứu lập pháp.
Tuy nhiên, AI cũng đặt ra nhiều câu hỏi về tính khách quan, độ tin cậy và quyền riêng tư. Trong lĩnh vực công lý, việc sử dụng AI để phân tích hồ sơ, đề xuất án lệ hay thậm chí hỗ trợ ra phán quyết cần được kiểm soát chặt chẽ. Vấn đề không nằm ở bản thân công nghệ, mà ở cách con người thiết kế, vận hành và giám sát nó.
PGS.TS Diệp đặc biệt nhấn mạnh mối liên hệ giữa AI và quyền tiếp cận công lý – một quyền con người cơ bản được Hiến pháp và các công ước quốc tế bảo vệ. Bà đặt câu hỏi: liệu AI có thể giúp mở rộng quyền này cho các nhóm yếu thế, hay sẽ vô tình tạo ra rào cản mới nếu không được thiết kế toàn diện?
Một ví dụ cụ thể về ứng dụng AI trong pháp luật Việt Nam được trình bày bởi TS. Huỳnh Phạm Duy Anh, người đã tham gia trực tiếp vào Dự án Trợ lý ảo Tòa án nhân dân – một sáng kiến do TAND Tối cao triển khai từ năm 2022. Đây là bước tiến đột phá trong việc hiện đại hóa hệ thống tư pháp, với mục tiêu hỗ trợ thẩm phán, thư ký trong việc xử lý hồ sơ, lập luận pháp lý, và phân tích dữ liệu án.
Tuy nhiên, quá trình triển khai không hề đơn giản. TS. Duy Anh chỉ ra nhiều thách thức như thiếu dữ liệu chuẩn hóa, rào cản kỹ thuật, sự e ngại của cán bộ ngành tòa án, và đặc biệt là yêu cầu minh bạch của hệ thống. Ông đề xuất sử dụng tiêu chuẩn ISO/IEC 25059:2023 để đánh giá các hệ thống AI theo các tiêu chí: khả năng giải thích, tính liêm chính, khả năng tự học và mức độ kiểm soát được.
Tham luận kết luận rằng trợ lý ảo không chỉ là công cụ hỗ trợ mà còn có thể trở thành yếu tố then chốt trong cải cách tư pháp, giúp rút ngắn thời gian xử lý, giảm chi phí xã hội và nâng cao chất lượng tiếp cận công lý cho người dân.
Sandbox – Hành lang pháp lý linh hoạt cho đổi mới sáng tạo
ThS. Lưu Minh Sang – giảng viên Khoa Luật – trình bày một chủ đề mang tính thời sự: cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (sandbox). Theo ông, đây là công cụ pháp lý quan trọng cho phép thử nghiệm các sản phẩm, dịch vụ công nghệ mới trong môi trường giới hạn, nhằm đánh giá rủi ro trước khi ban hành khung pháp lý chính thức.
Sandbox hiện được áp dụng thành công ở nhiều nước, đặc biệt trong các lĩnh vực như fintech, AI và blockchain. Tại Việt Nam, mô hình này đang được đề xuất trong Dự thảo Luật Công nghiệp Công nghệ số. Tuy nhiên, theo ThS. Sang, các quy định hiện hành còn thiếu cơ sở lý luận vững chắc, thiếu hướng dẫn cụ thể về thẩm quyền phê duyệt, cơ chế giám sát và trách nhiệm pháp lý trong trường hợp rủi ro xảy ra.
Ông kêu gọi xây dựng sandbox trên nền tảng minh bạch, có sự tham gia của các bên liên quan và hướng đến mục tiêu cân bằng giữa thúc đẩy đổi mới và bảo vệ lợi ích công cộng.
Trong phần giao lưu cuối hội thảo, sinh viên Bùi Thị Đoan Trang – năm cuối ngành Luật Dân sự – đặt câu hỏi đáng suy ngẫm: “Thế hệ chúng em có nên lo lắng khi AI phát triển quá nhanh, và có cần hạn chế nó hay không?”
Các chuyên gia đồng thuận rằng thay vì sợ hãi, thế hệ trẻ cần trang bị kiến thức sâu rộng để đồng hành cùng công nghệ. Thế giới đã có nhiều đại học mở chuyên ngành “Luật và công nghệ”, như tại Singapore, Mỹ hay Hàn Quốc – nơi sinh viên được học cả luật lẫn công nghệ thông tin, an ninh mạng và phân tích dữ liệu.
Việt Nam cần đi theo hướng này nếu muốn không bị tụt lại. Việc xây dựng chương trình đào tạo tích hợp, thúc đẩy liên ngành, khuyến khích sinh viên nghiên cứu và thực hành trên các nền tảng công nghệ sẽ là bước đi chiến lược trong bối cảnh hiện nay.
Sự kiện Hội thảo khoa học “Pháp luật và công nghệ mới” đã không chỉ đưa ra những phân tích chuyên sâu mà còn khơi gợi nhiều hướng đi mới cho ngành luật trong bối cảnh chuyển đổi số. Những sáng kiến như AI tạo sinh, trợ lý ảo ngành tòa án, hay mô hình sandbox không còn là tương lai xa vời, mà là những ứng dụng đang diễn ra hàng ngày và đòi hỏi hệ thống pháp luật phải nhanh chóng thích ứng.
Pháp luật cần trở thành chất xúc tác cho đổi mới sáng tạo chứ không phải là rào cản. Để làm được điều đó, Việt Nam cần tiếp tục đẩy mạnh đối thoại học thuật, nghiên cứu liên ngành, cải tiến giáo dục luật và đầu tư vào chính sách công nghệ phù hợp với chuẩn mực quốc tế.
