Tết Nguyên Đán là thời điểm quan trọng nhất trong năm của người Việt, và một trong những phong tục lâu đời không thể thiếu là lễ cúng tất niên. Đây không chỉ là dịp để tiễn đưa năm cũ, chào đón năm mới mà còn là lúc con cháu tỏ lòng thành kính với tổ tiên và thần linh. Mâm cơm cúng tất niên mang đậm dấu ấn văn hóa của từng miền Bắc, Trung, Nam, tạo nên bức tranh đa dạng và đặc sắc cho truyền thống ngày Tết.
Lễ cúng tất niên thường được tổ chức vào chiều ngày 30 Tết, hoặc ngày 29 nếu tháng Chạp không đủ 30 ngày. Đây là nghi thức mang ý nghĩa đoàn viên, nơi các thành viên trong gia đình quây quần bên nhau, cùng tổng kết một năm đã qua, chia sẻ niềm vui, thành tựu và những kinh nghiệm từ những điều chưa trọn vẹn. Theo quan niệm truyền thống, một gia đình càng đông đủ thế hệ bên mâm cơm tất niên thì càng thể hiện sự phúc lộc, thịnh vượng.
Điểm chung của mâm cơm tất niên trên cả nước là sự xuất hiện của hương, đèn, mâm ngũ quả và các món ăn tượng trưng cho lòng thành kính. Tuy nhiên, nét đặc sắc của văn hóa Việt Nam thể hiện rõ qua sự khác biệt trong cách chuẩn bị mâm cúng của ba miền.
Mâm cúng tất niên miền Bắc
Người miền Bắc vốn chú trọng sự đầy đủ và cân đối trong từng chi tiết, nên mâm cơm tất niên thường được bày biện rất chỉn chu. Mâm cơm truyền thống thường gồm 4 bát, 4 đĩa đối với cỗ nhỏ, hoặc 6 bát, 6 đĩa, thậm chí 8 bát, 8 đĩa đối với cỗ lớn. Các món ăn không thể thiếu bao gồm: Bánh chưng – món ăn tượng trưng cho đất, gắn liền với truyền thuyết Lang Liêu; Thịt gà luộc – biểu trưng cho sự khởi đầu mới may mắn; Giò lụa, chả quế, móng giò hầm măng – các món mang đậm hương vị truyền thống; Dưa hành – món ăn kèm giúp cân bằng vị giác.
Ngoài ra, người miền Bắc còn có thêm xôi gấc với màu đỏ tượng trưng cho sự may mắn, thịt đông, nem rán hay nộm – tất cả tạo nên sự hài hòa cả về hình thức lẫn hương vị. Đặc biệt, các món ăn trong mâm cúng miền Bắc thường được xếp thành hai tầng, thể hiện sự trang trọng và thành kính.
Mâm cúng tất niên miền Trung
Người miền Trung vốn nổi tiếng với sự giản dị nhưng vẫn giữ được nét tinh tế trong cách bày biện mâm cơm tất niên. Không yêu cầu số lượng bát đĩa cố định như miền Bắc, mâm cúng của người miền Trung tùy thuộc vào điều kiện kinh tế từng gia đình. Tuy vậy, những món đặc trưng không thể thiếu gồm: Bánh chưng hoặc bánh tét – tùy theo phong tục vùng; Dưa món – được muối từ các loại củ quả, tạo vị chua ngọt hấp dẫn; Giò lụa Huế, chả ram, thịt đông, măng khô hầm hay miến Huế.
Người miền Trung thường kết hợp giữa hương vị thanh đạm và đậm đà, làm nổi bật sự phong phú trong ẩm thực của dải đất miền Trung.
Mâm cúng tất niên miền Nam
Khí hậu miền Nam nắng nóng quanh năm ảnh hưởng nhiều đến cách chuẩn bị mâm cơm tất niên. Người miền Nam ưu tiên các món nguội, dễ bảo quản, đồng thời mang ý nghĩa cầu may mắn, bình an. Mâm cơm tất niên của người miền Nam thường có: Bánh tét – tượng trưng cho sự trọn vẹn, đủ đầy; Củ cải ngâm nước mắm – món ăn giản dị nhưng đậm đà bản sắc; Canh khổ qua nhồi thịt – món ăn mang ý nghĩa xua tan những khó khăn của năm cũ; Thịt kho tàu – món ăn quen thuộc, được nấu từ thịt heo, trứng, nước dừa với hương vị ngọt béo; Nem, chả giò, gỏi tôm thịt – các món khai vị kích thích vị giác; Dưa giá, củ kiệu – món ăn kèm giúp cân bằng hương vị.
Mâm cơm cúng miền Nam vừa giản dị, gần gũi nhưng vẫn đủ đầy, thể hiện tinh thần phóng khoáng, thoải mái của con người nơi đây.
Nét đẹp văn hóa vượt thời gian
Dù có sự khác biệt trong cách chuẩn bị mâm cúng tất niên ở mỗi miền, nhưng ý nghĩa cốt lõi của nghi thức này vẫn không thay đổi: đó là sự gắn kết giữa các thế hệ, lòng tri ân tổ tiên và niềm tin vào một năm mới an khang, hạnh phúc. Ngày nay, nhịp sống hiện đại đã khiến một số gia đình linh hoạt hơn trong việc tổ chức lễ cúng tất niên, nhưng giá trị tinh thần và nét đẹp văn hóa truyền thống vẫn luôn được gìn giữ.
Mâm cơm tất niên là biểu tượng của sự đoàn viên, là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa truyền thống và hiện đại. Đây không chỉ là một bữa cơm thông thường, mà còn là minh chứng cho tinh thần "uống nước nhớ nguồn", góp phần làm giàu thêm di sản văn hóa Việt Nam.
