Tóm tắt:
Phản biện xã hội đóng vai trò quan trọng trong hoạt động của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, đó là một phương thức quan trọng giúp Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tham gia định hình chủ trương và đường lối của Đảng, thực hiện chính sách và pháp luật của Nhà nước, cũng như đóng vai trò đại diện cho các tầng lớp nhân dân. Trong bối cảnh thể chế chính trị với sự lãnh đạo của một đảng duy nhất, hoạt động phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam được coi là một giải pháp quan trọng giúp kiểm soát quyền lực, đồng thời đóng góp vào việc xây dựng chủ trương và đường lối của Đảng, hoàn thiện pháp luật và chính sách của Nhà nước.
Đặt vấn đề
Trong thời gian gần đây, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cùng các tổ chức chính trị - xã hội đã tiến hành cải tiến nội dung và phương thức hoạt động giám sát, phản biện xã hội, tập trung vào những vấn đề mà Nhân dân đặc biệt quan tâm. Dưới tư cách là tổ chức liên minh chính trị và thiết chế để kiểm soát quyền lực, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đang tăng cường đoàn kết và sự đồng thuận trong Nhân dân, đồng thời là cơ sở chính trị của Đảng và Nhà nước. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cùng các tổ chức chính trị - xã hội đang liên tục cải thiện chất lượng của hoạt động giám sát và phản biện xã hội, nhằm đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu và kỳ vọng của Nhân dân.
1. Thực trạng nội dung và phương thức hoạt động phản biện xã hội trong hệ thống Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội
Phản biện xã hội được chính thức đề cập đến bởi Đảng Cộng sản Việt Nam trong khuôn khổ của Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X (năm 2006). Văn kiện của Đại hội X của Đảng rõ ràng xác định: “Xây dựng quy chế giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội và nhân dân đối với việc hoạch định đường lối, chủ trương, chính sách, quyết định lớn của Đảng và việc tổ chức thực hiện, bao gồm cả công tác tổ chức và cán bộ”. Cương lĩnh xây dựng đất nước thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (được bổ sung và phát triển vào năm 2011) nhấn mạnh: “Đảng tôn trọng tính tự chủ, ủng hộ mọi hoạt động tự nguyện, tích cực, sáng tạo và chân thành lắng nghe ý kiến đóng góp của Mặt trận và các đoàn thể. Đảng và Nhà nước đã thiết lập cơ chế và chính sách, tạo điều kiện cho Mặt trận và các đoàn thể nhân dân hoạt động hiệu quả, thực hiện vai trò giám sát và phản biện xã hội.”
Phản biện với ý nghĩa đưa ra ý kiến, nhận xét và bình luận về một vấn đề được chủ thể khác trình bày. Mục tiêu của hoạt động phản biện là hiểu rõ vấn đề một cách khoa học và đề xuất những biện pháp cần thiết và phù hợp với bối cảnh thực tế. Do đó, phản biện đóng vai trò quan trọng trong quá trình thực hiện các công trình nghiên cứu khoa học, dự án và đề án. Hoạt động phản biện giúp cá nhân hoặc tổ chức làm tác giả của công trình, dự án hay đề án tránh được góc nhìn chủ quan và phiến diện, từ đó thu được cái nhìn tổng thể và đầy đủ hơn.
Nghị quyết liên tịch số 403/2017/NQLT-UBTVQH14-CP-ĐCTUBTƯMTTQVN quy định chi tiết các hình thức giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam được Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chính phủ và Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam ký kết ban hành ngày 15/6/2017 (sau đây gọi tắt là Nghị quyết liên tịch số 403).
Sau 5 năm triển khai thi hành Nghị quyết liên tịch số 403, thực hiện chương trình công tác của Ủy ban Thường vụ Quốc hội năm 2023, Kế hoạch số 672/KH-MTTW-BTT ngày 5/1/2023 về triển khai thực hiện Chỉ thị số 18-CT/TW ngày 26/10/2022 của Ban Bí thư Trung ương Đảng về phát huy vai trò, nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội.
Sau 5 năm thực hiện Nghị quyết liên tịch số 403, có thể nhận thấy rằng công tác giám sát và phản biện xã hội của Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam ở các cấp đã đạt được nhiều kết quả đáng chú ý. Có nhiều ý kiến được Mặt trận Tổ quốc Việt Nam thu thập sau quá trình giám sát và phản biện xã hội, những ý kiến này đã được cơ quan chức năng xem xét, tiếp thu, giải trình, và bổ sung.
Nhiều chương trình phát triển kinh tế - xã hội tại cấp địa phương và cơ sở đã được điều chỉnh một cách linh hoạt, phù hợp với tình hình thực tế của địa phương, góp phần đảm bảo tính đúng đắn và phù hợp với thực tiễn đời sống xã hội. Các chương trình, đề án, quy hoạch, và chính sách đã tạo nền tảng cho việc phát triển kinh tế - xã hội tại cấp địa phương và cơ sở. Điều này không chỉ đồng thuận hóa các tầng lớp nhân dân, mà còn đóng góp một phần quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội ở cấp địa phương và cơ sở, đồng thời kích thích dân chủ và tăng cường sự đồng thuận xã hội của Nhân dân.
Các kỳ Đại hội của Đảng sau này đều tiếp tục khẳng định quan điểm phát huy vai trò của phản biện xã hội. Đại hội XIII của Đảng xác định: “Tăng cường vai trò nòng cốt chính trị, trách nhiệm của Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội trong xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc, tập hợp, vận động nhân dân đẩy mạnh các phong trào thi đua yêu nước, đẩy mạnh cuộc vận động "Toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh", thực hành dân chủ, tăng cường đồng thuận xã hội. Đổi mới tổ chức bộ máy, nội dung và phương thức hoạt động, nâng cao trách nhiệm của đội ngũ cán bộ Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, hướng mạnh về cơ sở, địa bàn dân cư. Thực hiện tốt vai trò giám sát, phản biện xã hội, đại diện bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của đoàn viên, hội viên, tích cực tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước, tăng cường đối ngoại nhân dân. Xây dựng thế trận lòng dân, phát huy sức mạnh đoàn kết, đồng thuận của nhân dân trong và ngoài nước để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”.
Có thể thấy, với vị thế và vai trò quan trọng của mình, các cấp Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã tích cực thực hiện nhiệm vụ chủ trì phối hợp với các tổ chức chính trị - xã hội và các đoàn thể khác trong việc giám sát và phản biện xã hội. Kể từ năm 2018, các cấp Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã thống nhất quy hoạch xây dựng kế hoạch giám sát và phản biện xã hội hàng năm, làm rõ hơn vai trò chủ trì của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và từng tổ chức thành viên, từ đó khắc phục sự trùng lặp về nội dung, thời gian, và địa bàn thực hiện.
Ủy ban Mặt trận Tổ quốc các cấp đã tận dụng hiệu quả vai trò của các hội đồng tư vấn, ban tư vấn, tổ tư vấn, cũng như Ủy viên Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các chuyên gia, nhà khoa học trong nhiều lĩnh vực để thực hiện phản biện xã hội, đồng thời góp ý vào quá trình xây dựng Đảng và chính quyền. Các cấp Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam thường xuyên đánh giá và rút kinh nghiệm về việc lựa chọn nội dung, hình thức, và phương pháp phản biện xã hội.
Các hoạt động phản biện xã hội và tham gia góp ý xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã từng bước hội nhập vào quy trình quản lý. Các cấp Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã tích cực hỗ trợ và tham gia vào chương trình, kế hoạch của các cấp ủy, chính quyền, đồng thời tập trung giám sát những vấn đề xã hội nổi cộm, đau lòng mà Nhân dân quan tâm, nhằm đảm bảo công tác giám sát và phản biện xã hội hàng năm được thực hiện hiệu quả.
Tuy nhiên, ngoài những ưu điểm đã đạt được, việc thực hiện phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội vẫn tồn tại một số hạn chế đáng chú ý, bao gồm:
- Một số cấp ủy chưa thể hiện sự quan tâm đúng mức đối với việc lãnh đạo, chỉ đạo, và định hình hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc cùng các tổ chức chính trị - xã hội.
- Việc triển khai và thực hiện Nghị quyết liên tịch số 403 và các quy chế, quy định của Đảng về giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc và tổ chức chính trị - xã hội tại một số địa phương vẫn chưa thường xuyên.
- Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội tại cấp cơ sở, đặc biệt là ở một số địa phương, đang gặp khó khăn trong việc lựa chọn nội dung giám sát. Chất lượng của một số cuộc giám sát vẫn còn hạn chế, chưa đưa ra những kiến nghị cụ thể sau khi giám sát, và chưa thực hiện giám sát kết quả của những kiến nghị đó.
- Hoạt động của Ban Thanh tra nhân dân, Ban Giám sát đầu tư của cộng đồng tại nhiều địa phương vẫn chưa đạt đến mức độ mong muốn về cả hình thức và năng lực. Phản biện xã hội trong giai đoạn gần đây chủ yếu tập trung vào các dự án và văn bản quy phạm pháp luật, chưa mở rộng phạm vi phản biện đến các chính sách, văn bản quan trọng của các cấp ủy Đảng có ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi và lợi ích hợp pháp của Nhân dân, do chính quyền địa phương ban hành.
- Hình thức phản biện xã hội thông qua đối thoại trực tiếp giữa Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và cơ quan, tổ chức soạn thảo văn bản hiện chưa được thực hiện. Trong thời gian sắp tới, để tối đa hóa vai trò của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội trong công tác giám sát và phản biện xã hội, đồng thời đóng góp tích cực vào quá trình xây dựng Đảng và chính quyền, chúng ta cần tiếp tục cải thiện công tác giám sát và phản biện xã hội, đặc biệt là theo hướng mà Nghị quyết liên tịch 403 đã đề ra.
Chính vì vậy rất cần những giải pháp căn cơ làm cho hoạt động này ngày một chuyên môn hóa, đạt được hiệu quả và yêu cầu đề ra cả hệ thống thì rất cần thiết trong việc đổi mới nội dung và phương pháp trong phản biện xã hội.
2. Đề xuất một số giải pháp về nội dung và phương thức hoạt động phản biện xã hội trong hệ thống Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội
Một là, tiếp tục gia tăng sự lãnh đạo của Đảng đối với hoạt động phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.
Với tư cách là tổ chức lãnh đạo của hệ thống chính trị, các tổ chức Đảng phải đóng vai trò mẫu mực trong việc đề xuất yêu cầu phản biện về đường lối, chủ trương, nghị quyết và tiếp thu phản biện xã hội để xây dựng chủ trương và đường lối. Ngược lại, các cấp ủy Đảng cần phải định hình trực tiếp và lãnh đạo chính quyền cùng cấp thực hiện quy chế phản biện theo thẩm quyền và chức trách. Việc tăng cường công tác kiểm tra và giám sát của cấp ủy Đảng đối với Mặt trận Tổ quốc và chính quyền trong việc thực hiện Quy chế giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội là rất quan trọng. Điều này bao gồm quy định về việc Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội và Nhân dân tham gia vào quá trình góp ý xây dựng Đảng và xây dựng chính quyền.
Để đảm bảo rằng Quy chế giám sát và phản biện xã hội được thực hiện hiệu quả, các cấp ủy Đảng cần đánh giá hàng năm về công tác lãnh đạo chính quyền và lãnh đạo của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cùng các tổ chức chính trị - xã hội.
Thứ hai, cần tiến hành đánh giá và tiếp tục hoàn thiện các quy định liên quan đến sự tham gia của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội trong quá trình xây dựng pháp luật và chính sách (đặc biệt ở giai đoạn phản biện với các dự thảo văn bản quy phạm pháp luật, dự thảo đề án).
Hai là, Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật số 80/2015/QH13 đã quy định rõ: Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các cơ quan trung ương của tổ chức thành viên của Mặt trận có quyền trình dự án luật trước Quốc hội và trình dự án pháp lệnh trước Ủy ban Thường vụ Quốc hội, đồng thời có quyền đề nghị xây dựng luật và pháp lệnh (Điều 32). Ở cấp địa phương, Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam có trách nhiệm dựa vào văn bản quy phạm pháp luật của cơ quan nhà nước cấp trên, tự mình hoặc theo đề xuất của cơ quan, tổ chức, đại biểu Hội đồng nhân dân, đề xuất xây dựng nghị quyết của Hội đồng nhân dân để chi tiết hóa vấn đề được giao trong văn bản quy phạm pháp luật của cơ quan nhà nước cấp trên hoặc để thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn của Hội đồng nhân dân cấp tỉnh (Điều 111).
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam ở mọi cấp không chỉ được quyền tham gia vào quá trình lập pháp, xây dựng quy mô, mà còn có quyền đại diện Nhân dân để góp ý kiến trong việc xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật trước khi Quốc hội, Ủy ban Thường vụ Quốc hội, hoặc Hội đồng nhân dân các cấp chấp thuận. Trong giai đoạn soạn thảo các văn bản quy phạm pháp luật, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam ở mọi cấp đều được quyền tham gia đóng góp ý kiến và kiến nghị vào bản dự thảo khi cơ quan có thẩm quyền soạn thảo yêu cầu.
Tuy nhiên, để đảm bảo hoạt động phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam thực sự có hiệu quả khi tham gia xây dựng pháp luật, cần phải có những quy định pháp lý cụ thể về trách nhiệm của cơ quan nhà nước trong việc đặt ra yêu cầu về phản biện xã hội đối với dự thảo pháp luật và chính sách. Đặc biệt, những quy định này nên tập trung vào pháp luật và chính sách liên quan đến quyền và lợi ích chính đáng, hợp pháp của các tầng lớp nhân dân, cũng như các chương trình và dự án lớn của quốc gia và địa phương. Việc yêu cầu và tiếp thu phản biện của Mặt trận Tổ quốc phải được quy định một cách cụ thể và rõ ràng trong pháp luật, và điều này không chỉ là quy trình hình thức mà còn phản ánh thực tế của công tác xây dựng pháp luật và chính sách.
Ba là, cần đổi mới phương pháp và cách thức tổ chức hoạt động phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Quyết định số 217-QĐ/TW, ngày 12/12/2013 của Bộ Chính trị "về việc ban hành Quy chế giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội" đã đề cập chi tiết đến phương pháp phản biện xã hội như sau:
Tổ chức hội nghị các cơ quan lãnh đạo trực thuộc Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam; Ban Chấp hành các đoàn thể chính trị - xã hội từng cấp.
Tổ chức thu thập ý kiến phản biện thông qua nhiều hình thức, bao gồm tổ chức, cá nhân, đoàn viên, hội viên, bên cạnh việc gửi văn bản dự thảo đến các cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan để lấy ý kiến phản biện.
Trong trường hợp cần thiết, tổ chức đối thoại trực tiếp giữa chủ thể phản biện và cơ quan, tổ chức có văn bản dự thảo được phản biện, nhằm tăng cường tương tác và giao lưu ý kiến một cách hiệu quả.
Nhà nước cũng cần rà soát, bổ sung về quy định chính sách cho hoạt động phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc. Hiện nay, kinh phí hoạt động phản biện xã hội của cơ quan Mặt trận các cấp từ nguồn chi thường xuyên phân bổ của cơ quan tài chính cùng cấp. Nên chăng, cần có quy định riêng để Mặt trận Tổ quốc các cấp có đủ kinh phí để chủ động tìm nguồn nhân lực và tổ chức hoạt động phản biện đáp ứng yêu cầu của cơ quan nhận phản biện.
Bốn là, cần tiếp tục nâng cao nhận thức và năng lực của đội ngũ cán bộ Mặt trận Tổ quốc các cấp, đặc biệt là người đứng đầu, đối với việc thực hiện hoạt động phản biện xã hội.
Để thực hiện hiệu quả hoạt động phản biện xã hội, đội ngũ cán bộ Mặt trận Tổ quốc các cấp cần đầy đủ nhận thức về tầm quan trọng của hoạt động này và nhận thức rõ về trách nhiệm của mình trong việc tổ chức hoạt động phản biện xã hội của Mặt trận cấp mình. Hơn nữa, cán bộ Mặt trận cần được trang bị kỹ năng và nghiệp vụ để tổ chức một cách hiệu quả hoạt động phản biện xã hội.
Để nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ tham gia công tác phản biện xã hội, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp cần tăng cường công tác bồi dưỡng kỹ năng và nghiệp vụ liên quan đến hoạt động phản biện. Đồng thời, cần thúc đẩy công tác tuyên truyền, phổ biến, và nhân rộng các mô hình tổ chức hoạt động phản biện xã hội đã thành công ở các địa phương.
Năm là, cần thực hiện tốt vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trong việc phối hợp hoạt động phản biện xã hội với các thành viên và lực lượng phản biện xã hội khác. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đang có lợi thế không chỉ do tính xã hội rộng lớn mà còn do khả năng kết hợp trí tuệ từ năng lực phản biện của nhiều cá nhân và tổ chức ở các lĩnh vực đời sống và giai tầng xã hội đa dạng. Được xác định là chủ thể nòng cốt trong hoạt động giám sát và phản biện xã hội, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã có Quy chế giám sát và phản biện xã hội cùng với các quy định về việc tham gia góp ý xây dựng Đảng và chính quyền.
Vấn đề quan trọng là các cấp Mặt trận Tổ quốc cần khai thác sức mạnh phản biện xã hội từ các cá nhân và tổ chức, đảm bảo hiệu quả thực sự. Mặt trận Tổ quốc cần phối hợp chặt chẽ với các thành viên nòng cốt, những đoàn thể chính trị - xã hội, Liên hiệp các hội Khoa học và Kỹ thuật, Hội Luật gia Việt Nam, Hội Nhà báo Việt Nam và các tổ chức khác có thế mạnh trong hoạt động phản biện xã hội. Điều này giúp tăng cường sức mạnh phản biện xã hội và đạt được kết quả tích cực hơn.
Kết luận
Hoạt động phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam ở các địa phương đã tạo điều kiện thuận lợi cho sự chủ động và tích cực của nhân dân trong việc tham gia xây dựng các chính sách, quy định, đề án, dự án, và chương trình liên quan đến quyền và nghĩa vụ của họ. Qua quá trình này, MTTQ đã đóng vai trò quan trọng trong việc đẩy mạnh sự tương tác giữa cơ quan quản lý và cộng đồng, từ đó, góp phần tích cực vào quá trình hoàn thiện và nâng cao chất lượng của các dự thảo chính sách.
Bằng cách này, MTTQ đã giúp tạo ra một môi trường tương tác tích cực, trong đó nhân dân không chỉ là người thụ động nhận thông tin mà còn là đối tác chủ động tham gia vào quá trình ra quyết định. Việc đưa ra ý kiến, đề xuất và phản biện từ cộng đồng đã giúp làm sâu sắc và đa chiều hóa thông tin, từ đó, tạo ra các quyết định được đánh giá và làm giàu bởi sự đa dạng của các quan điểm và cảm nhận xã hội.
Kết quả của hoạt động phản biện xã hội này không chỉ là việc hoàn thiện các chính sách và dự án mà còn là sự đồng thuận xã hội về nhận thức và thống nhất hành động giữa các tầng lớp nhân dân. Điều này giúp xây dựng một cộng đồng đồng lòng, thấu hiểu và tham gia tích cực vào quá trình xây dựng và thực hiện các chính sách, từ đó, thúc đẩy sự phát triển bền vững và hài hòa trong xã hội.
